Smulikowski (Kotwicz-Smulikowski) Julian Aleksander, pseud.: J. Kotwicz, Towarzysz Julian, Walenty Surówka (1880–1934), pedagog, działacz związkowy, poseł na Sejm RP. Ur. 24 IV we Lwowie, w rodzinie pochodzenia szlacheckiego, był synem Henryka (1834–1883), powstańca styczniowego, potem radcy kolejowego w Galicji, i Marii Anny ze Szczerbowskich (1843–1894 lub 1896). Osierocony przez ojca w wieku trzech lat, S. był wychowywany przez matkę, a po jej śmierci przez wujostwo Szczerbowskich.
Po ukończeniu szkoły ludowej we Lwowie S. uczęszczał od r. 1891 do III Gimnazjum im. Franciszka Józefa; uczył się słabo. Wg E. Müllera, został z niego usunięty za spoliczkowanie nauczyciela. Wstąpił wówczas do zakonu karmelitów trzewiczkowych w Bołszowcach pod Lwowem, ale opuścił go po kilku miesiącach. Wersji tej zaprzeczają przekazy rodzinne. W r. 1900 S. ukończył seminarium nauczycielskie we Lwowie. Już w trakcie nauki gimnazjalnej uczestniczył w pracach tajnego kółka uczniowskiego, w seminarium nauczycielskim utworzył organizację patriotyczną i wygłaszał odczyty poświęcone zagadnieniom społeczno-politycznym. Od r. 1900 pracował w szkolnictwie lwowskim, najpierw w Szkole Ludowej im. Stanisława Konarskiego, a następnie w Szkole Ludowej im. św. Marcina. Jednocześnie, jako wolny słuchacz, studiował polonistykę na Uniw. Lwow. Poznał wówczas Jana Kasprowicza, Bolesława Wysłoucha (ówczesnego prezesa Tow. Przyjaciół Oświaty), Ignacego Daszyńskiego oraz działaczy Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) związanych z Józefem Piłsudskim. W r. 1901 wraz z Bolesławem Popowiczem założył organizację «Sprzysiężenie Nieprzejednanych». Prawdopodobnie znajdował się wówczas w kręgu oddziaływań Polskiej Partii Socjal-Demokratycznej Galicji i Śląska. W lecie 1902 uczestniczył w kampanii wyborczej do Rady Państwa, agitując w Bieczu przeciw konserwatywnemu kandydatowi, ks. Ludwikowi Pastorowi.
S. działał w lwowskim oddziale Tow. Pedagogicznego (TP), lecz zrażony jego konserwatyzmem i brakiem dbałości o interesy nauczycieli szkół ludowych, zaangażował się w utworzenie na zjeździe w grudniu 1905 w Krakowie alternatywnego Krajowego Związku Nauczycielstwa Ludowego (KZNL). Założył ognisko lwowskie KZNL i został w nim sekretarzem, od listopada 1906 – także wiceprezesem Naczelnego Zarządu KZNL. Był zwolennikiem centralizacji związku, zajmował się głównie pracą organizacyjną w Galicji Wschodniej. W r. 1906 S. wstąpił do PPS, a pod koniec t.r. wraz z Marianem Kukielem i Kazimierzem Pużakiem założył we Lwowie sekcję rozłamowej PPS-Frakcji Rewolucyjnej. W l.n. S., «młody, płomienny […], zbuntowany w wielu kierunkach» (A. Breitmeierowa), działał jednocześnie w ruchu nauczycielskim i socjalistycznym. Przygotowywał wiece nauczycielskie we Lwowie (1907, 1912) i wakacyjne kursy uniwersyteckie KZNL w Zakopanem, sporo publikował na tematy oświaty na łamach „Kuriera Lwowskiego”, „Życia”, „Głosu Robotniczego”, współredagował czasopismo „Wolna Szkoła” (Lw. 1911–12), propagujące ideę szkoły świeckiej, a równocześnie organizował pomoc dla działaczy PPS z terenu Król. Pol., zakładał sieć Czytelni Robotniczych im. J. Słowackiego. W r. 1908 należał do współzałożycieli sekcji lwowskiej Związku Walki Czynnej. W początkach listopada 1909 uczestniczył jako delegat KZNL w I Polskim Kongresie Pedagogicznym we Lwowie. Od r. 1910 pracował w Związku Strzeleckim, propagując tę organizację wśród nauczycieli. W r. 1912 bez sukcesu kandydował w wyborach do rady miejskiej Lwowa. Zajmował się przygotowaniem poborców składek na rzecz Polskiego Skarbu Wojskowego utworzonego w sierpniu t.r.
Wybuch pierwszej wojny światowej zastał S-ego w Zakopanem, skąd natychmiast udał się do Lwowa i zgłosił do Legionów. Jako niezdolny do służby frontowej został przydzielony do prac w Naczelnym Komitecie Narodowym (NKN). Był członkiem utworzonego w r. 1914 w Wiedniu Komitetu Polskiego Nauczycielstwa Galicyjskiego. W r. 1915 objął kierownictwo biura Dep. Organizacyjnego NKN, publikował w dwutygodniku „Praca Narodowa” (był pomysłodawcą tego tytułu). W tym czasie nawiązał kontakty z działaczami oświatowymi z Król. Pol., od maja 1915 do sierpnia 1916 współpracował z kierowanym przez Ksawerego Praussa Centralnym Biurem Szkolnym, którego celem była integracja szkolnictwa na ziemiach polskich, organizował jego filie na terenie okupacji austro-węgierskiej i prowadził agitację na rzecz szkoły polskiej na Górnym Śląsku, za co został na krótko aresztowany. W listopadzie 1916, po ogłoszeniu aktu 5 listopada, S. został wyznaczony na oficera werbunkowego do armii polskiej, lecz zgodnie z instrukcją J. Piłsudskiego, odmówił pełnienia tej funkcji i poprosił o dymisję z biura NKN. W grudniu 1916 uczestniczył jako delegat KZNL (w tym czasie używającego też nazwy: Polski Związek Nauczycielstwa Ludowego – PZNL) w zjeździe organizacji nauczycielskich Król. Pol. w Radomiu, na którym utworzono Zrzeszenie Nauczycielstwa Polskich Szkół Początkowych (ZNPSP). Zgłosił projekt rezolucji o zjednoczeniu związków nauczycielskich ze wszystkich zaborów i w l.n. uczestniczył w pracach nad realizacją tego postulatu.
Po odejściu z NKN S. był oficjalnie zatrudniony w centrali odzieżowej, w rzeczywistości pracował dla Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Z jej polecenia wraz z Jędrzejem Moraczewskim prowadził robotę propagandową w Galicji. W listopadzie 1918 uczestniczył w walkach polsko-ukraińskich o Lwów. Był członkiem polskiego Tymczasowego Komitetu Rządzącego w tym mieście. W grudniu 1918 brał udział w naradach przedstawicieli ZNPSP i PZNL w Warszawie, na którym postanowiono połączyć te organizacje w Związek Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (ZPNSP – nazwa zaproponowana przez S-ego) i wszedł w skład jego Komisji Statutowej. W styczniu 1919 został wybrany na posła do Sejmu Ustawodawczego z listy PPS w okręgu wyborczym nr 37 (Chrzanów, Oświęcim, Biała); był członkiem Klubu Związku Polskich Posłów Socjalistycznych (ZPPS), zorganizował koło poselskie nauczycieli szkół powszechnych grupujące posłów wszystkich stronnictw politycznych i następnie mu przewodniczył, był zastępcą przewodniczącego Poselskiego Klubu Nauczycielskiego ZPNSP, pracował w Komisji Administracyjnej i Oświatowej. Po formalnym ukonstytuowaniu się ZPNSP (15–16 IV 1919) S. został wiceprzewodniczącym Zarządu Głównego (ZG). W dn. 14–17 IV 1919 uczestniczył jako przewodniczący sekcji pragmatyki nauczycielskiej w Zjeździe Oświatowym (tzw. sejmie nauczycielskim) w Warszawie, który miał zaopiniować projekty ustroju szkolnego państwa przed uchwaleniem ich przez Sejm. Na jego forum występował przeciw szkole wyznaniowej. W Sejmie należał do najaktywniejszych posłów, 34 razy zabierał głos na posiedzeniach plenarnych. M.in. był sprawozdawcą projektu ustawy o wynagrodzeniu nauczycieli szkół powszechnych (kwiecień-maj 1919) i kilkakrotnie jeszcze występował z postulatami podwyższenia uposażeń i emerytur nauczycielskich. Był wnioskodawcą ustawy o przymusowym nauczaniu w WP (uchwalonej w lipcu 1921) – jedynego aktu normatywnego tej rangi dotyczącego nauczania dorosłych w Drugiej Rzeczypospolitej. Referował projekt ustawy o tymczasowym ustroju władz szkolnych (maj-czerwiec 1920). Przyczynił się do wprowadzenia szkoły międzywyznaniowej (tzw. symultannej – respektującej w nauczaniu równość wyznań), jako rozwiązania kompromisowego między szkołą wyznaniową a laicką. Prowadził w tej sprawie ostrą polemikę z ks. Kazimierzem Lutosławskim. W sierpniu 1921 wraz z Józefem Włodarskim założył agencję wydawniczą ZPNSP – «Nasza Księgarnia». W listopadzie 1922 S. został ponownie wybrany do Sejmu RP z listy PPS w okręgu nr 51 (Lwów). W Sejmie był członkiem Komisji Oświatowej, Administracyjnej i Skarbowo-Budżetowej oraz zastępcą sekretarza Klubu ZPPS. Zgłaszał liczne wnioski i interpelacje w sprawach szkolnych, m.in. na początku 1923 r. wraz z Zygmuntem Nowickim projekt ustawy o pragmatyce nauczycielskiej (w zmienionej wersji rządowej uchwalona 1 VII 1926). S. był współzałożycielem Tow. Uniwersytetu Robotniczego w r. 1923. Zwalczał politykę szkolną ministrów Stanisława Głąbińskiego i Stanisława Grabskiego, m.in. w artykule Reakcja polska w walce z oświatą („Latarnia” 1924 nr 4). W r. 1924 wystąpił przeciw mianowaniu S. Grabskiego negocjatorem konkordatu z Watykanem, a w maju r.n. przeciw jego projektowi reformy szkolnej. Zainicjował w tym czasie budowę sanatorium dla nauczycieli w Zakopanem (otwartego 6 XI 1925).
W maju 1926 wraz z całym ZPNSP S. opowiedział się po stronie J. Piłsudskiego i agitował za nim na wiecu zorganizowanym 13 V we Lwowie, jednak nie przyjął zaproponowanego mu przez premiera Kazimierza Bartla stanowiska ministra WRiOP. W lutym 1927 wszedł w skład Rady Naukowej Wychowania Fizycznego. Był też członkiem Komisji Dyscyplinarnej dla Nauczycieli przy Min. WRiOP. W t.r. ogłosił we Lwowie broszurę O sprawiedliwy ustrój szkolny, w której, podobnie jak i na wiecach organizowanych przez ZPNSP oraz w Sejmie, bronił zasady jednolitości szkolnictwa i występował przeciwko uzależnieniu szkoły od władz politycznych i Kościoła. W grudniu 1927 został komisarzem wyborczym z ramienia PPS na Małopolskę Wschodnią. W wyborach do Sejmu (marzec 1928) otrzymał mandat w okręgu nr 27 (Zamość, Biłgoraj, Tomaszów). W Sejmie wchodził do Komisji Oświatowej. W walce wewnętrznej toczącej się w PPS na tle stosunku do sanacji S. opowiedział się po stronie zwolenników J. Piłsudskiego. Dn. 5 XI 1928 zgłosił swój akces do utworzonej przez Rajmunda Jaworowskiego PPS – dawnej Frakcji Rewolucyjnej i objął przewodnictwo jej klubu poselskiego. Zwalczał natomiast pomysł utworzenia kół nauczycielskich Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR), uważając to za naruszenie zasady apolityczności szkoły.
S. przyczynił się do zjednoczenia ZPNSP i Związku Zawodowego Nauczycieli Szkół Średnich w Związek Nauczycielstwa Polskiego (ZNP) na zjeździe w Krakowie (2–7 VII 1930) i został obrany wiceprzewodniczącym ZG ZNP. Podobnie jak w ZPNSP, tak i w nowym związku, S. faktycznie kierował finansami i administracją, nadzorował inwestycje budowlane, m.in. wznoszenie siedziby ZNP i hotelu nauczycielskiego przy ul. Herbutowskiej (ukończone w r. 1932), miał wielki wpływ na jego politykę. S. był autorem głośnego Listu otwartego do Episkopatu Polski (podpisanego przez prezesa ZNP Stanisława Nowaka), odpierającego stanowczo zarzut antyreligijnej postawy wysuwany przeciw Związkowi (sierpień 1930). W listopadowych wyborach 1930 r. uzyskał mandat poselski z listy BBWR w okręgu nr 44. Skutecznie neutralizował w ZNP opór przeciw ustawodawstwu oświatowemu władz sanacyjnych, doprowadził do usunięcia komunizującej grupy działaczy. Dn. 11 III 1932 referował w Sejmie projekt ustawy o ustroju szkolnictwa opracowany przez ministra WRiOP, Janusza Jędrzejewicza, poparł przy tym poprawkę ks. Jana Czuja dotyczącą religijnych celów wychowania w szkole. W listopadzie 1932 wszedł w skład powołanej przez J. Jędrzejewicza Państwowej Rady Oświecenia Publicznego. S. był wiceprezesem Rady Szkolnej m. Warszawy. Należał do Wielkiej Loży Narodowej Polski. Współpracował z Aleksandrem Patkowskim w propagowaniu ruchu regionalistycznego. Uważano S-ego za «najwymowniejsze usta w Związku i najbardziej żywą inteligencję» (A. Breitmeierowa). Prasa prawicowa utworzyła pejoratywne określenie na czasy przywództwa S-ego w ZNP – «smulikowszczyzna», oskarżając go o powiązania z aparatem państwowym, terroryzowanie środowiska nauczycielskiego i bezwzględność w walce z przeciwnikami. Działacze lewicy zarzucali mu z kolei, że przekształcił ZNP z organizacji ideowej w samopomocową, nie dopuszczał w Związku do debaty nad sprawą szkoły świeckiej i aczkolwiek «zdolny, doskonały taktyk i organizator», był «całkowicie oddany sanacji» (C. Wycech). Zmarł 5 III 1934 w Warszawie, pogrzeb odbył się na warszawskich Powązkach 8 III t.r. z udziałem najwyższych władz państwa. Był odznaczony Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Orląt Lwowskich i pośmiertnie Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta.
W r. 1934 imieniem S-ego nazwana została szkoła przy ul. Drewnianej w Warszawie, świetlica w sanatorium nauczycielskim w Zakopanem oraz ulice we Lwowie (dawna Okrężna) i w Warszawie (dawna Herbutowska). W r. 1952 Stołeczna Rada Narodowa przemianowała ulicę S-ego na ul. Władysława Spasowskiego, poprzednią nazwę przywrócono w r. 1992.
Żoną S-ego (ślub 16 VII 1905 w Samborze) była Maria z Surówków (24 VI 1885 – 27 VI 1975), absolwentka żeńskiego seminarium nauczycielskiego we Lwowie, do r. 1929 dyrektorka Szkoły im. św. Anny we Lwowie, następnie Szkoły nr 176 w Warszawie, działaczka ZNP. Po śmierci S-ego oskarżyła ZNP na łamach „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” o walkę z religią, w rezultacie czego władze związkowe miały ją w r. 1935 zmusić do przejścia na emeryturę. We wrześniu 1939 działała w Komitecie Obywatelskim w Warszawie, a podczas okupacji niemieckiej brała udział w akcji ratowania Żydów. Po wojnie została odznaczona Medalem Dziesięciolecia Polski, Złotą Odznaką ZNP i Odznaką «Przyjaciela Dzieci» nadaną przez Tow. Przyjaciół Dzieci.
Z małżeństwa tego pochodzili: córka Ewa (ur. 1908), zamężna za Marianem Cichym, nauczycielka, podczas okupacji niemieckiej uczestniczka tajnego nauczania, oraz synowie – Adam Ignacy (zob.) i Leszek Bolesław (1911–1939), hydrobiolog, asystent w katedrze zoologii systematycznej i morfologicznej na Uniw. Warsz., działacz Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej, który zginął w stopniu podporucznika 25 IX 1939 w obronie Warszawy.
Kobieta polska w II wojnie światowej. Materiały bibliograficzne, W. 1973 (dot. żony S-ego); W. Enc. Powsz. (PWN); Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej, W. 1994 (fot.); Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–7, s. 310 (fot.), 311, 463, 465, 471; Rzepeccy, Sejm i Senat 1928–33, s. 64, 69 (fot.), 205, 212; Rzepecki, Sejm 1919, s. 191 (fot.), 272, 276, 287; – Czubiński A., Centrolew, P. 1963; Garlicki A., Od maja do Brześcia, W. 1981; Hass L., Masoneria polska XX wieku. Losy, loże, ludzie, W. 1996; tenże, Organizacje zawodowe w Polsce 1918–1939 (informator), W. 1963; Jaroszuk T., Julian Aleksander Smulikowski 1880–1934, Olsztyn 1996 (bibliogr.); Müller E., Julian Smulikowski (1886–1934), „Przegl. Hist.-Oświat.” 1947 nr 2 s. 178–90; Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski, Londyn 1967 II; Podgórska E., Krajowy Związek Nauczycielstwa Ludowego w Galicji 1905–1918, W. 1973; Szczechura T., Związek Nauczycielstwa Polskiego. Zarys dziejów 1919–1939, W. 1957; Tymieniecka A., Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w latach 1924–1928, W. 1969; Związek Nauczycielstwa Polskiego, Red. B. Grześ, W. 1986; – Breitmeierowa A., W pracy i w walce (1907–1945), w: Wspomnienia działaczy związkowych 1906–1949, W. 1971; Dziennik Urzędowy Min. WRiOP, W. 1927, 1928; PPS. Wspomnienia z lat 1918–1939, W. 1987 II; Sprawozdanie dyrekcji c.k. lwowskiego Gimnazjum im. Franciszka Józefa za r. szk. 1891, Lw. 1891 s. 64; toż za r. szk. 1895, Lw. 1895 s. 60; Świtalski K., Diariusz 1919–1935, W. 1992; Wycech C., Wspomnienia 1905–1939, W. 1969; – „Nauczyciel Pol.” 1935 nr 16 s. 4–5 (dot. żony S-ego); „Nowa Myśl” R. 2: 1935 nr 32 s. 4 (dot. żony S-ego); „Stolica” 1971 nr 36 (dot. syna, Leszka); „Życie Warszawy” 1975 nr 149, 155 (nekrologi żony S-ego).
Teresa Jaroszuk